فضای سایبر چیست؟

فضای سایبر چیست؟

سایبر (cyber) واژه‌ای است بر‌گرفته از لغت «kybernetes» به معنای سکاندار یا راهنما. نخستین کسی که واژه‌ی «فضای سایبر» را به کار برد، ویلیام گیبسون[1] نویسنده‌ی داستان‌های علمی- تخیلی، در کتاب نورومنسر (neuromancer) بود. فضای سایبر یا فضای مجازی (Cyber Spase) در تعریف برخی نویسندگان عبارت است از: «مجموعه‌ای از ارتباطات درونی انسان‌ها از طریق رایانه و دیگر وسائل مخابراتی بدون در نظر گرفتن جغرافیای فیزیکی.»  البته شاید بهتر باشد آن را چنین تعریف کنیم: «یک محیط الکترونیکی واقعی که ارتباطات انسانی به شیوه‌ای سریع، فراتر از مرزهای جغرافیایی و با ابزار خاص خود، در آن، زنده و مستقیم روی می‌دهد.» قید «واقعی»، مانع از این است که تصور شود مجازی بودن این فضا به معنای غیر واقعی بودن آن است؛ چرا که در این فضا نیز همان ویژگی‌های تعاملات انسانی در دنیای خارج -همچون مسئولیت- وجود دارد. ضمن این‌که فضای سایبر در واقع یک «محیط» است که ارتباطات در آن انجام می‌شود؛ نه صِرف مجموعه‌ای از ارتباطات. از سوی دیگر، این ارتباطات گرچه ممکن است در همه حال بر خط (On Line) نباشد، ولی زنده و واقعی و مستقیم است. از این رو، تأثیر و تأثر بالایی در این روابط رخ می‌دهد.

فضای مجازی، فرصت‌ها و تهدیدها

فضای مجازی، همانند هر مقوله‌ی دیگری که در عالمِ واقع وجود دارد، باید از منظر تهدید و فرصت، توأماً دیده شود. فضای مجازی، سکه‌ای است که باید دو روی آن را با هم دید. رویی که ناظر به فرصت‌ها و نقاط قوت آن بوده و روی دیگر که ناظر به تهدیدها -یا به تعبیری نقاط ضعف این فضا- می‌باشد. باید دانست که شناخت صحیح فضای مجازی و به تبع آن، استفاده‌ی صحیح و در عین حال حداکثری از این پدیده‌ی دنیای مدرن، مستلزم شناخت و سپس لحاظ کردن هر دو روی سکه‌ است.

فرصت‌های فضای مجازی

مواردی که در ادامه می‌آید، از جمله مواردی است که می‌توان به عنوان فرصت‌ها و به تعبیری، نقاط قوت استفاده از فضای مجازی نام برد. این موارد عبارتند از:

1.   جهانی و فرامرزی بودن: از ویژگی‌های منحصر به فردی که فضای سایبر را از دیگر رسانه‌ها ممتاز می‌سازد، جهانی بودن آن است. هر فردی در هر نقطه از جهان می‌تواند از طریق آن به آسانی، به جدیدترین اطلاعات دست یابد. مرزهای جغرافیایی تا‌کنون نتوانسته از گسترش روزافزون فضای سایبر جلوگیری کند. از این رو، هر نوع مرزبندی در برابر آن بسیار دشوار می‌نماید.

2.   دست‌یابی آسان به آخرین اطلاعات: چنانچه بخواهید به آخرین مقاله، کتاب و یا خبری که در یک زمینه‌ی تخصصی و در سطح جهان منتشر شده دست یابید، ساده‌ترین و سریع‌ترین راه، استفاده از فضای مجازی است.

3.   جذابیت و تنوع: رسانه‌ها از ابزارهای مختلفی همچون فیلم، عکس، متن و یا هر هنر دیگری برای جذاب کردن خویش استفاده می‌کنند و این در حالی است که این ابزارها در فضای سایبر، همگی در یک‌جا قابل جمع و نیز قابل دستیابی است؛ از ویژگی‌های منحصر به فردی که در تنوع و جذابیت فضای سایبر تأثیر بسزایی دارد، مشتری‌محوری آن است. امکان نظر‌سنجی و ارزیابی در این فضا بسیار آسان‌تر و به‌روزتر است و این توانایی را به داده‌پردازان، فروشندگان و عرضه‌کنندگان محصولات اینترنتی می‌دهد که از آخرین خواسته‌های مشتریان و مخاطبان خود مطلع گردند.

4. آزادی اطلاعات و ارتباطات: معنای واقعی آزادی اطلاعات، در فضای سایبر محقق شده است. از این رو، شما هر نوع اطلاعاتی را که بخواهید -اعم از فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و...- بدون محدویت‌های حاکم بر دیگر رسانه‌ها، در فضای سایبر قابل دسترسی است. آزادی ارتباطی نیز از ویژگی‌های دیگر فضای مجازی است که در دیگر وسایل ارتباطی تا این حد قابل دستیابی نیست.

5.   کاهش هزینه‌های اقتصادی، اجتماعی و ...: از آن‌جایی که فضای مجازی، فواصل مکانی و تا حد زیادی فواصل زمانی را درنوردیده و لذا در بسیاری موارد، دیگر نیازی به مراجعه‌ی حضوری برای خرید کالا یا خدمات نیست، بنابراین به طور طبیعی، در بسیاری از هزینه‌های اقتصادی صرفه‌جویی می‌شود. کاهش مصرف منابع سوختی برای وسایل نقلیه، کاهش آلودگی هوا به خاطر ترددهای کمتر وسایل نقلیه، کاهش ترافیک و به تبع آن کاهش استهلاک وسایل نقلیه، کاهش رفت‌وآمدهای غیر ضروری درون‌شهری و به نبال آن آرامش روانی بیشتر برای افراد جامعه، از جمله‌ی این صرفه‌جویی‌ها به حساب می‌آید. همچنین با گسترش نشر الکترونیک، هزینه‌های هنگفت چاپ و نشر نیز به شدت کاهش یافته و لذا در استفاده از منابع زیست محیطی لازم برای تولید کاغذ نیز صرفه‌جویی‌های بسیاری به عمل می‌آید.

6.   گسترش عدالت رسانه‌ای: با وجود فضای سایبر و خصوصاً اینترنت، دسترسی بسیاری از افراد به امکانات یکسان، فراهم می‌گردد. مثلاً در گذشته اگر بدون وجود اینترنت، فقط افراد خاصی می‌توانستند در داخل شهرهای بزرگ به روزنامه‌ها، جراید و نهایتاً اخبار روز دسترسی پیدا کنند، حالا با وجود فضای مجازی و فناوری‌های گوناگون اطلاعاتی و ارتباطاتی، تمام افراد حتی در شهرستان‌های دور افتاده نیز می‌توانند به شکلی عادلانه و برابر، از اخبار روز مطلع شوند. به بیانی دیگر، با وجود فضای مجازی، «عدالت رسانه‌ای» به وجهِ بسیار بهتری تحقق پیدا می‌کند.

7. گسترش تعاملات و تبادل نظرها با سرعت بسیار بالا: یک نمونه‌ی عینی و تامّ برای این مورد، «شبکه‌های اجتماعی» است که امکان تبادل آراء و به اشتراک‌گذاری مدیاهای مختلف (فیلم، عکس، موزیک، متن و ...) را برای تمام اعضای آن در سراسر جهان در کوتاه‌ترین زمان ممکن فراهم می‌کند. البته شبکه‌های اجتماعی در عین داشتن این مزیت و مزایای مشابه، دارای عیوب بزرگ دیگری نیز هستند که در جای خود به آن‌ها هم اشاره خواهد شد.

تهدیدهای فضای مجازی

شناخت تهدیدها، آسیب‌ها، معایب و مضرات فضای مجازی و شبکه‌ی سایبر موجب خواهد شد تا با اِشراف کامل و دقت نظر بالا، نگاهی جامع‌تر به موضوعات داشته باشیم و در هنگام برنامه‌ریزی، طراحی و اجرای برنامه‌ها و فعالیت‌های مختلف دچار غفلت و اشتباه نشویم. در زیر می‌توان به اختصار، بعضی از مهم‌ترین گزاره‌هایی را نام برد که در فضای سایبر، هر کدام تهدیدی را بر زندگی بشر تحمیل کرده است.

الف) تهدیدهای اجتماعی، فرهنگی و رسانه‌ای:

1.  رواج «تفرّد»و کاهش شدید روحیه‌ی مسئولیت‌پذیری در بین جوانان: تمهیدات رسانه‌ای- فرهنگی جبهه‌ی غرب علیه جامعه‌ی ما، علی الخصوص جوانان ما، موجب تغییر در ذائقه، نظام ارزشی و نهایتاً تغییر در سبک زندگی جوانان ما شده است. این تغییر را به راحتی می‌توان با مراجعه به بسیاری از جوانان، صحبت کردن با آنان و نهایتاً درک میل شدید آنان به «تنهایی» فهمید. جوان ما، به خاطر جذابیت‌های انکارناپذیر فضای مجازی، ساعت‌های طولانی را به تنهایی در فضای سایبر سپری می‌کند و در عین این که از این تنها بودن و داشتن یک یار و همراه غیر حقیقی -یعنی عالَم پیش روی او در فضای سایبر-  لذت می‌برد، بعد از خروج از آن فضا و ورود به محیط خانواده و جامعه نیز، دیگر نه به لحاظ جسمی و نه به لحاظ روحی، رمقی برای پذیرش مسئولیت‌هایش در جامعه ندارد. چنین فردی آنقدر با تفرّد خو گرفته که دیگر برای تشکیل خانواده و پذیرش مسئولیت‌های این جامعه‌ی کوچک، اصالتی قائل نمی‌شود و اصالت را فقط و تنها فقط به «خود» می‌دهد.

2.   کم‌رنگ شدن ارزش‌های مترقی: هر جامعه‌ای، صاحب ارزش‌هایی است که ناشی از فرهنگ آن است؛ اما برخی ارزش‌های مترقی در جوامع اسلامی ‌است که به موجب تأثیر از فرهنگ بی‌بندوبار و اباحه‌گر غرب در حال کم‌رنگ شدن است؛ به این صورت که هرقدر حجم و نیز سرعت تبادل اطلاعات ناسالم در فضای سایبر، در قالب مدیاهای مختلف بیشتر شود، به خودی خود، ارزش‌های سالم و مترقی -خصوصاً ارزش‌های اسلامی در جوامع اسلامی- بیشتر به محاق می‌رود. در نتیجه‌ی چنین فرآیندی است که ارسال تصاویر مستهجن در میان جوامع اسلامی ‌رشد می‌یابد، روابط آزاد دختر و پسر ترویج می‌شود، کم‌پوشی و عریانی در میهمانی‌ها و عروسی‌ها به ویژه در میان جوانان گسترش می‌یابد و در نهایت، قبح برخی اعمال در میان افراد جامعه از بین می‌رود و نهایتاً در گذر زمان به رشد ارتکاب برخی اعمال خلاف اخلاق متعالی و حتی ارتکاب برخی جرایم، منتهی می‌شود.

3.  تضعیف فرهنگ‌های کم‌حضور: از ویژگی‌های فضای سایبر این است که به شدت تحت تأثیر هر نوع عرضه‌ی گسترده‌ای قرار می‌گیرد. گرچه این فضا، گذرگاه فرهنگ‌های متنوع و گوناگونی است که هر یک در صدد عرضه‌ی خویش هستند، اما تنها فرهنگی پیشتاز خواهد بود که حضور پررنگ‌تر و گسترده‌تری داشته باشد و بدین سبب است که در آن فرهنگ غالب، فرهنگی جز فرهنگ قدرتمند، اما منحط غرب نیست؛ چرا که با به‌کارگیری صحیح از امکانات وسیع و تلاشی وافر، به عرضه‌ی گسترده‌ی خود پرداخته و یکه‌تاز این عرصه گردیده است. چنانکه حکومت زبان انگلیسی موجب شده است که کاربران با حضور در فضای سایبر، ضمن این که با زبان انگلیسی حاکم بر آن درگیر هستند، از زبان ملی خود دور شوند؛ به عنوان مثال، در چت‌های اینترنتی فارسی‌زبانان بیشتر از الفبای انگلیسی به جای الفبای فارسی استفاده می‌شود که البته یکی از دلایل آن کمبود نرم‌افزارهای قدرتمند فارسی است. گسترش این کاربرد خود موجب تضعیف الفبا و زبان فارسی خواهد شد؛ به ویژه با توجه به این که علم و فناوری که از ضروریات زندگی است، در این فضا به صورت زبان انگلیسی نمود یافته است. تمامی‌نشریات، متون و منابع دست اول -حتی در کشور‌های غیر انگلیسی- به این زبان می‌باشد. از این رو، دانستن زبان انگلیسی از لوازم حضور فعال در فضای سایبر شده است. آموزش، پژوهش و ارتباطات نمی‌تواند به حرکت پیشرونده خود ادامه داده و نیاز‌های جامعه را پاسخ دهد، مگر این که زبان انگلیسی را به کار گیرد و این خود به صورت طبیعی موجب سیطره‌ی فرهنگ غرب بر عرصه‌های گوناگون جوامع به ویژه جوامع اسلامی‌ می‌گردد. بدین وسیله، ارزش‌ها، روش‌ها و هویت‌های مطلوب فرهنگ غربی بر جوامع تزریق شده، فرآیند دگرگونی عناصر فرهنگی سرعت خواهد گرفت.

4.   تضعیف اعتقادات و گسترش شبهات فکری: گرچه دستیابی آسان به انواع اطلاعات از مزایای فضای سایبری است، اما معایبی نیز دارد. از جمله این که طرح و نشر انواع شبهات در آن، موجب تزلزل در باورهای کاربران سست عقیده و کم‌اطلاع می‌گردد. فضای سایبر چاقویی دو لبه است که ما می‌توانیم از آن به سود یا ضرر خود مدد بگیریم.

5.   رواج سطحی‌نگری فکری: آزادی بیان و طرح اندیشه‌های متضاد در فضای سایبر، از اهداف اولیه‌ی ایجاد چنین فضایی است؛ اما چنانچه اندیشه‌ای بدون هیچ بنیان و اساس معتبری در این فضا مطرح شود، ثمره‌ی آن انباشته شدن اندیشه‌های بسیاری است که توان بررسی و نقد و تحلیل همه‌ی آن‌ها از عهده‌ی مخطبان خارج است و بدین سبب، کاربران بدون بررسی و تحقیق در مبانی و زوایای پنهان اندیشه‌های نو ظهور، به سبب کثرت و رواج بی‌حدوحصر آن در فضای سایبر، از آن متأثر می‌شوند. نتیجتاً روحیه‌ی حق‌پذیری کاربران به ویژه جوانان، به سطحی‌نگری و مسامحه‌کاری در پذیرش اندیشه‌های نوظهور مبدل خواهد شد. از این رو، ضروری است که پیش از هر چیز، کاربری صحیح و طبقه‌بندی شده‌ی این فضا را به کاربران بیاموزیم.

6.  گسترش اباحه‌گری عملی: حفظ حرمت قوانین اجتماعی و رعایت آموزه‌های اخلاقی، از ریشه‌ای‌ترین اصول هر فرهنگی است. بدیهی است با گسترش اباحه‌گری در فضای سایبر، نهایتاً این روند در میزان خودداری افراد جامعه از ارتکاب اعمال غیر اخلاقی و ناهنجار در فضای جامعه نیز تأثیر خواهد گذاشت. منشأ برخی از اعمال خلاف اخلاق در سطح جامعه، مباح شدن آن در فضای سایبر است.

7.   به خطر افتادن حقوق مادی و معنوی مولفین: یکی از نگرانی‌های مؤلفان آثار علمی، ادبی و یا هنری، ارائه‌ی آثارشان به صورت دیجیتال است. با توجه به گسترش روزافزون سرقت داده‌ها و نرم‌افزارهای گوناگون و نیز عدم توانایی مسؤلان در برخورد با این قبیل جرایم و دشوار بودن نظارت بر داده‌ها و حفاظت از آن‌ها، حقوق مادی و معنوی مؤلفان در فضای سایبر دو چندان به خطر خواهد افتاد؛ چرا که با توجه به قدرتمند شدن انواع ابزار‌های قفل شکن و نبود نظارت لازم بر فضای سایبر، مؤلفانی که بخواهند از منافع مادی و معنوی اثر خویش بهره ببرند، از ارائه‌ی اثرشان در غالب داده‌های الکترونیکی خودداری می‌ورزند.

8. گسترش محصولات فرهنگی فرهنگ‌های منحط (به ویژه فرهنگ غربی): عمده‌ی محصولات فرهنگی اعم از فیلم، عکس، متن، بازی‌های رایانه و اینترنتی، از سوی غرب و گاه شرق تولید و در فضای سایبر تبیلغ و توزیع می‌شوند. بدین‌سان یکی از خطرات ناشی از فضای سایبر متوجه کشورهایی است که دارای فرهنگ‌های متضاد با فرهنگ حاکم بر فضای سایبر است. به ویژه کاربران مسلمان که عمدتاً با وجود برخورداری از فرهنگی غنی، از استفاده از محصولات قوی فرهنگی متناسب با فرهنگ خود محروم‌اند.

9.   افسردگی و انزوا: کاربران، بیشتر ترجیح می‌دهند در محیطی آرام و خلوت، از اینترنت استفاده کنند تا هم بهتر بتوانند از اطلاعات آن بهره ببرند و هم با تمرکز و سرعت بیشتر، از اتصال‌های طولانی مدت جلوگیری کرده، هزینه‌های حاصل از آن را کاهش دهند. اما این نوع خلوت و انزوا در طولانی مدت، برخی مشکلات روانی مانند گوشه‌گیری و در نهایت افسردگی را در پی دارد. کیسلر و همکارانش معتقدند: «بسیاری از روان‌شناسان این نگرانی را داشته‌اند که آسانی ارتباط‌های اینترنتی، چه بسا افراد را وا می‌دارد تا زمان بیشتری را به تنهایی بگذرانند؛ به صورت آن‌لاین با غریبه‌ها صحبت کنند و ارتباط سطحی بر قرار سازند و این کارها را به قیمت از دست دادن گفتگوهای رو در رو و ارتباط‌های فامیلی و دوستانه انجام دهند. بنا بر برخی پژوهش‌های پیمایشی، ارتباط‌های اجتماعی از طریق اینترنت، ضعیف‌تر از ارتباط‌های واقعی است و در دراز مدت، به انزوای اجتماعی فرد می‌انجامد.»

10. بازداری زدایی: گمنامی ‌و نامرئی بودن کاربران، از دیگر ویژگی‌های روابط اینترنتی است که موجب پیدایش آسیب‌های جدی اخلاقی و روانی در افراد می‌شود. در فضای سایبر شخص می‌تواند هر نقابی را بر خود بپوشاند و بدین وسیله هر چه می‌خواهد، می‌گوید و هر کاری که بخواهد، انجام می دهد؛ بدون این‌که ترس از شناخته شدن و رسوا شدن داشته باشد. این ویژگی موجب کاهش خویشتن‌داری و بازدارندگی کاربران در برابر اعمال ناهنجار اخلاقی و ضد اجتماعی خواهد شد. هدف از اجرای بسیاری از مجازات‌ها در سطح جوامع، ایجاد حس بازدارندگی در میان افراد جامعه به ویژه مجرمان و افراد دارای حالت خطرناک است. این صفت روانی به سبب ظرفیت بالای ارتکاب جرم در فضای سایبر، کاهش پیدا کرده و موجب ارتکاب گسترده برخی جرایم به ویژه جرایم سایبری و جرایم جنسی مجازی شده است. چنانچه این صفت در نهاد افراد جامعه کم‌رنگ شود، قبح برخی جرایم از بین رفته، احساس بازدارندگی در افراد کاهش می‌یابد و چه بسا در کثرت ارتکاب جرایم غیر سایبری تأثیر به سزایی بگذارد.